Het oude Dorestad moet een belangrijke doorgangsplaats geweest zijn voor de eerste christelijke missionarissen. Er zijn gegevens over Willibrordus, Bonifatius en Anskar. In 777 is er sprake van een bisschoppelijke ‘upkirka’ of bovenkerk. Toen de Noormannen de stad in 863 in brand staken, zal ook de kerk verwoest zijn. In de 10e eeuw is er weer sprake van een kerk. Dit zal een houten gebouw zijn geweest.

St. Crucis kerk aan de Steenstraat

Op een kaart van 1560 wordt aan de Steenstraat een kerk ‘St. Crucis’ genoemd. Deze kerk was in tufsteen opgetrokken en kreeg later de naam Sint Antoni-kapel. Als Wijk bij Duurstede in 1300 stadsrechten krijgt, wil men een kerk binnen de stadsvesten. De bouw van de kerk, de huidige Grote Kerk, duurde van 1300 tot 1365. Toen David van Bourgondië  op het kasteel resideerde, gaf hij opdracht tot de bouw van de toren.
De Sint Antoni-kapel bleef aanvankelijk in gebruik als uitvaartkerk, maar in 1586 werd het gebouw gesloopt.

Grote kerk protestants, parochie opnieuw gesticht

Toen de Grote Kerk in 1581 overging in protestantse handen en het katholieken verboden was een kerk te hebben die van buiten als zodanig herkenbaar was, kerkte men eerst in het Maria Magdalenaklooster en week men later uit naar een schuilkerk in de Achterstraat. In 1632 werd de parochie* opnieuw gesticht.
Het bovengenoemde klooster was het eerste klooster van de Dominicanessen of Witte Zusters in Nederland. Het werd gesticht in 1399. In 1604 werd het klooster gesloten en in 1640 deels afgebroken.
Vanaf 1645 werd het gebruikt als artillerieschool (Corps de Garde; het pleintje voor de pastorie heet in de volksmond nog steeds Kortegaard, wat hier een verbastering van is) van Willem V.

Weer godsdienstvrijheid, dus bouwplannen

Als er in 1798 weer godsdienstvrijheid is, gaat men op zoek naar grond om een nieuwe kerk op te bouwen. Het oog valt eerst op het terrein van de Nederhof aan de Markt, maar de koop stuit af op de koopcondities. Dan verwerft men van ‘sRijks Domeinen ‘één huizinge, genaamd het klooster, ook het Groote of het Princenhuis, met erf en omtrek. Eén van de gebouwen, ‘het kleine Princenhuis’ genaamd wil men verbouwen tot armenhuis. Op het terrein wil men een kerk met pastorie bouwen. In 1816 wordt de eerste steen gelegd voor de nieuwe, zongenaamde Waterstaatskerk.
De koning had, op langdurig aandring van de stichters fl.2500,– beschikbaar gesteld ter bestrijding van de bouwkosten. De gedeputeerde Staten van Utrecht verhoogden dit bedrag met fl.500,–. De bouw stond onder supervisie van de ingenieurs van Rijkswaterstaat. Architect was A. Tollus.

Het huidige r.-k. kerkgebouw, 175 jaar gewijd

Het Godshuis kon pas op 26 november 1833 worden ingewijd. In de jaren ’90 van de 19e eeuw kreeg de kerk die aanvankelijk in barokke stijl was ingericht, een neogotisch metamorfose naar de smaak van die tijd. Er werd in 1894 onder andere een nieuw hoofdaltaar aangeschaft. Dit heeft tot 1955 dienst gedaan in de nieuwe kerk.
Toen de kerk in 1907 te klein bleek, werd Wolter te Riele gevraagd een ontwerp te maken voor een nieuw priesterkoor met zijkapellen en transepten (dwarsschip). Te Riele bouwde ook de kerken van Cothen (1906) en Werkhoven (1908) en de voormalige Sint Anthoniusschool achter de kerk (1921). Wederom werd gekozen voor de neogotiek.
Dit deel van de kerk staat er nog steeds. Begin jaren ’30 werd dit deel van de kerk bont geschilderd met in de kruising de 12 apostelen en de Heilig Geest.
In 1937 onder Deken Roeleveld, moest ook de rest van de Waterstaatskerk met het parmantige Peperbustorentje, wijken voor het schip en de toren naar het ontwerp van A.J. Vosman uit Deventer.
In 1955 werd het oude hoofdaltaar vervangen.

Als gevolg van de veranderingen in de liturgie naar aanleiding van het Tweede Vaticaans Concilie en de slechte staat van vooral de muren, die er te leiden hebben gehad door inwerking van vocht wordt er in 1969, onder Deken Koertshuis, een restauratie, of eigenlijk renovatie ondernomen. De ontwerpen hiervoor werden gemaakt door architect Dresmé uit Driebergen-Rijsenburg. De complete inventaris van de kerk, met uitzondering van het hoofdaltaar, werd verwijderd. De gewelf- en muurschilderingen verdwenen onder een grijze verflaag. De grindvloer en de lambrisering die behalve tegen het vocht ook uit het oogpunt van de akoestiek goed zou zijn, werden aangebracht en de kerkbanken werden anders opgesteld. De oude sacristie werd ingericht als dagkapel.

Bovenstaande tekst is eerder gepubliceerd door onze parochie. De tussenkopjes zijn van Kees Slijkerman.
*Tot 1854 was onze parochie een ‘statie’, zoals blijkt uit de pastoorslijst. In 1853 is door paus Pius IX de Nederlandse Kerkprovincie opgericht, waarmee de hiërarchie van de bisschoppen werd hersteld.

Op 26 november 2008 was de 175ste verjaardag van de inwijding van onze Johannes de Doper kerk in Wijk bij Duurstede.

Na 378 jaar als zelfstandige territoriale parochie
Begin 2010 zal de parochie Sint Johannes de Doper te Wijk bij Duurstede – samen met zeven andere parochies in de Krommerijnstreek – samengaan in de nieuwe parochie Paus Johannes XXIII. Dat is dan ca. 378 jaar nadat in 1632 deze parochie opnieuw werd gesticht en 1294 jaar nadat de heilige Bonifatius in Dorestad was (716). Hoe dat ‘opnieuw stichten’ in 1632 ging is nog een vraag. Tijdens het Concilie van Trente (1545-1563) was het rooms-katholieke kerkelijk recht ten aan zien van parochies nogal veranderd en deed de ‘territoriale parochie’ pas haar intrede.

Meer dan 1300 jaar
Toen onze parochie in 1632 opnieuw werd gesticht was hier al meer dan 916 jaar een katholieke geloofsgemeenschap (1632 min 716) en ook al voordat Bonifatius hier in 716 kwam. De katholieke geloofsgemeenschap is al meer dan 1300 jaar in Wijk bij Duurstede – sinds de eerste missionarissen hier kwamen – en zal hier ook na de fusie van 2010 blijven. Zullen we ook weer missionair worden?